Madrid, ano 2044. As cifras de falantes de español sofren os seus mínimos históricos: tan só o 24% da poboación afirma usalo “sempre”. Por primeira vez, o inglés posiciónase como a lingua máis usada pola poboación madrileña cun 53%.
A perda de falantes de español non é casual. Mentres o inglés domina os espazos públicos, a educación e o mercado, o español apenas se mantén en determinados sectores comprometidos coa lingua ou no ámbito rural. O 32% da mocidade madrileña afirma non saber falar en español.
O discurso dominante sobre a lingua convenceu a sociedade da súa falta de produtividade e freouse a transmisión interxeracional (as nais e os pais agora prefiren falar inglés á súa descendencia). De feito, os datos advirten que apenas o 16% das persoas menores de 15 anos o usa.
Mentres tanto, unha parte da sociedade civil, xunto a diversas organizacións culturais e académicas, leva anos esixindo unha maior protección e promoción do español. Con todo, o Goberno parece ignorar as súas reclamacións e disfraza os datos coas súas políticas de impulso do inglés. Faino, ademais, presentando a expansión do inglés como un éxito do “progreso” e amparado no mito da “liberdade lingüística” (que cada quen elixa que idioma quere falar). Con todo, a elección de lingua “en liberdade” non se pode desligar do contexto social. Se a cidadanía debe escoller entre unha que promete o progreso ou outra vinculada co atraso, a elección será obvia e o español non terá ningunha posibilidade.
Poida que este relato lle cause desagrado e mesmo certo estupor. Seguramente pensaría que algunhas decisións políticas non foron as máis acertadas e que toda a poboación foi responsable, en maior ou menor medida, da caída constante de falantes de español.
Aínda que pareza pouco probable este futuro para o español, reflexionar sobre iso quizais poida axudar a poñernos no lugar de quen loita pola supervivencia da súa lingua non tan lonxe deste Madrid distópico.
Galicia, ano 2024
O que contamos ata o de agora é un resumo da historia recente da lingua galega e as cifras que acaba de ler, por incribles que parezan, son totalmente reais.
O galego xa non é a lingua máis falada en Galicia. Segundo a Enquisa Estrutural a Fogares que publicou o Instituto Galego de Estatística en outubro de 2024, por primeira vez desde que se incorporaron estas preguntas á enquisa en 2003, o español arrebatoulle a posición de lingua maioritaria. Como reflectiamos no futuro distópico, tan só o 24% da poboación afirma usar o galego “sempre” e un 53 % utiliza de forma maioritaria ou unicamente o español para comunicarse.
Ao mesmo tempo, este estudo apunta á caída de todas as competencias nas franxas de idade máis novas. Só un 16% das persoas menores de 15 anos o usa como idioma maioritario, mentres que un terzo confesa non saber falalo. Como se perde o interese por falar a lingua propia? Por que se devalúa un idioma?
Pode parecer que a orixe desta terrible situación se reduza á daniña lexislación lingüística que se aplica na educación e que é responsable da caída nas competencias en galego da mocidade. Referímonos ao chamado decreto para o pluriligüismo, que reduciu o mínimo anterior do 50% de uso da lingua galega na educación (que recomendaba o Plan Xeral de Normalización aprobado por unanimidade no Parlamento) a un máximo do 33%. Ademais, fraguado á calor do discurso da liberdade lingüística, o decreto prevía unha controvertida consulta ás familias sobre a preferencia da lingua utilizada nas aulas que foi posteriormente anulada, igual que outros puntos do decreto, por diversas sentenzas xudiciais.
De feito, os informes que o Consello de Europa elabora sobre as linguas minoritarias volvérono advertir (por sexta vez): deben eliminarse as trabas legais que impiden o uso do galego, por exemplo, nas materias de ciencias ou nas primeiras etapas educativas, cruciais para a súa supervivencia. Ademais, estes informes tamén demandan repetidamente adoptar medidas para garantir o uso do galego no resto de ámbitos (administración, sanidade ou xustiza) onde non se está cumprindo a lexislación.
Con todo, existen tamén outros factores (individuais e colectivos) que obstaculizan a súa revitalización: a globalización e a supervivencia do galego fronte ás linguas hexemónicas, a desinformación vertida sobre a situación lingüística e a escasa reflexión sobre ela, a estigmatización da lingua e a súa consecuente falta de estima e a escasa promoción social desde as institucións. Por todo iso, non se pode negar que tamén houbo certa inacción social que relegou o galego en beneficio do español.
En busca de solucións e protección
Desde a publicación dos demoledores datos de uso e competencias da lingua galega, os sectores comprometidos co idioma e a cultura mobilizáronse ao redor da plataforma Queremos Galego para alzar a voz e, como di o seu último slogan, “cambiar de rumbo”.
O goberno autonómico (case ininterrompidamente conservador desde o inicio da democracia, excepto entre 2005 e 2009) nunca tentou achegar posicións en materia lingüística con outros grupos políticos nin tampouco con organizacións sociais ou académicas. Recentemente propuxo un pacto pola lingua, pero advirte xa de que non derrogará a lesiva norma educativa do plurilingüismo á vez que socializa a responsabilidade da perda de falantes relacionando os malos datos do galego cun aumento das persoas migrantes. Uns datos cuxa gravidade, ademais, suaviza.
Neste contexto, aínda que sexa unha realidade que a desaparición dunha lingua é un fenómeno complexo e multifactorial (non hai unha única causa nin responsable), non debemos esquecer que non todas as persoas teñen a mesma marxe de actuación e que, desde logo, ningunha lingua morre naturalmente, senón que sempre é consecuencia dunha acción política.
Con todo, non tratamos aquí de sinalar culpables. A nosa intención é informar da realidade lingüística de Galicia co obxectivo de unir forzas para traballar colectivamente por reverter a situación e cambiar o rumbo das accións de defensa e promoción da lingua que están a demostrar non ser efectivas. Confiamos en que aínda estamos a tempo e en que todas as persoas, deixando de lado cuestións ideolóxicas, sumaranse a esta causa para evitar ser cómplices da desaparición do galego.
Cláusula de divulgación: As persoas asinantes non son asalariadas, nin consultoras, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado anteriormente.