Contexto
A situación das persoas dependentes en España caracterízase por un crecente proceso de envellecemento da poboación e a súa pertenza ao modelo mediterráneo dos Estados de Benestar fai que as familias carguen cos coidados, sendo o papel dos servizos sociais do Estado subsidiario. Analizaremos a situación da dependencia no caso español a partir de fontes secundarias para comprender a situación actual e a que está por vir.
Estamos afeitos valorar o envellecemento da poboación como un problema cando en realidade é un éxito social, xa que grazas aos avances da sociedade permítese alongar a vida humana. Con todo, o proceso de envellecemento leva consigo unha serie de consecuencias económicas e sociais, como as limitacións para levar unha vida independente, etc.
 |
| Imagen de Sabine van Erp en Pixabay |
De tal maneira, os axentes sociais deben fomentar un sistema público de sanidade e de servizos sociais de calidade no relativo ao proceso de optimización de oportunidades de saúde, participación e seguridade co obxectivo de mellorar a calidade de vida a medida que as persoas envellecen.
O sistema de Seguridade Social, os servizos de saúde e os coidados a persoas con diversidade funcional ou dependencia son especialmente vulnerables aos cambios demográficos. España é un dos países da Unión Europea que ten unha maior esperanza de vida que, xunto ás baixas taxas de natalidade, acentúa o proceso de envellecemento.
En moitos países o papel do Estado en materia de servizos sociais é máis predominante como pode ser o caso de Alemaña ou os Países Baixos, mentres que noutros países como España, os coidados outorgáronse fundamentalmente ás familias, mellor dito, ás mulleres.
Con todo, e como vimos dicindo, danse unha serie de cambios na estrutura familiar na que actualmente se ve reducido o número de fillos e dáse unha crecente participación da muller no mundo laboral. Por tanto, estes cambios supoñen un inconveniente para que as familias manteñan o rol sustentador de benestar no seu seo. Cando falamos de coidados respeoto á dependencia, referímonos a coidados de longa duración pola súa prolongación no tempo.
Os seres humanos somos animais sociais que, a través do proceso de socialización, adquirimos unha serie de pautas de conduta que permítennos facer fronte ás esixencias da vida en sociedade e crear e adaptarnos a unha realidade social que se atopa en continuo cambio.
Habemos de abarcar a situación de dependencia analizando o contexto no que nos atopámonos, así as cousas, as circunstancias demográficas e sociais teñen unha incidencia directa nas persoas en situación de dependencia. Nos últimos anos vimos sufrindo un proceso crecente de envellecemento da poboación, xa sexa pola mellora das expectativas de vida, xa sexa polas baixas taxas de natalidade. Ademais, hai que prestar atención á ruptura da estrutura familiar tradicional e a irrupción de novas formas de familia, así como o cambio do rol tradicional da muller procurando o seu desenvolvemento persoal de forma independente desas funcións sociais de reprodución e o coidado familiar. Desta maneira, prodúcese unha fragmentación e insuficiencia dos servizos sociais en España o que obriga a reestruturar o sistema de benestar español ao redor dos coidados de longa duración dando unha maior responsabilidade ao Estado. Na situación actual do Estado de Benestar en España, a mocidade é dependente das familiar no económico mentres que as persoas maiores o son dos gastos sociais e das familias.
A acción protectora foise ampliando no Sur de Europa, formando o que se coñece como modelo mediterráneo do Estado de Benestar, modelo no que se encadra España. Os países caracterizados por este modelo socializan o risco con base nunha cobertura social, prestacións mixtas, desde a descentralización.
O modelo mediterráneo caracterízase por unha protección asistencial de limitada cobertura e baixa intensidade protectora que ten na familia a súa columna vertebral na atención a persoas en situación de dependencia, é dicir, o Estado ten un papel subsidiario. Dos países do modelo mediterráneo unicamente España saíu da órbita asistencial tradicional para integrarse plenamente como modelo de cobertura social na senda do modelo nórdico (pero con menor peso do Estado), aínda que a Seguridade Social ten unha presenza importante nos complementos de axuda de terceiras persoas de tipo contributivo e asistencial (Rodríguez Cabrero, 2009:8).
Por tanto, o que distingue os modelos de benestar do sur de Europa é a forma de interacción da familia no ámbito dos coidados de longa duración, xa que existe unha especie de microsolidaridad, termo de Olga Saído e Luís Moreno, de carácter interxeracional, de xeito que o recurso máis utilizado é a familia e, dentro dela, o papel de coidadora é o da muller fundamentalmente.
 |
| Imagen de truthseeker08 en Pixabay |
O financiamento dos coidados de longa duración caracterízase por tres trazos no modelo europeo: pola garantía pública dun conxunto de prestacións básicas, pola repartición entre as distintas Administracións Públicas do custo das prestacións e pola presenza do copagamento da persoa en situación de dependencia. No caso español, a fonte de financiamento baséase en impostos ou cotizacións.
Establécense os servizos sociais como carto alicerce do Estado de Benestar e, en España, consolídanse na Constitución Española no seu Título I, onde se fai referencia a niveis mínimos de protección (á familia, persoas maiores, persoas con discpacidad, etc.), por tanto, esta norma, compromete aos poderes públicos á protección social como dereitos fundamentais. Actualmente, en España contamos coa Lei de Promoción da Autonomía Persoal e Atención ás persoas en situación de dependencia e ás familias, a cal supón un avance do sistema español de protección social xa que recoñece un novo dereito subxectivo e que se caracteriza por unha cobertura universal da dependencia desvinculada da actividade profesional do beneficiario e un financiamento impositivo.
Este dereito subxectivo nace para atender ás necesidades das persoas que, por atoparse en situación especial de vulnerabilidade, requiren de certos apoios como son os servizos de atención á dependencia ou as prestacións económicas coa finalidade de desenvolver actividades esenciais da vida diaria, alcanzar unha maior autonomía persoal e poder exercer os seus dereitos de cidadanía.
A cobertura desta lei é a través dunha serie de prestacións, de servizos ou económicas, e establécese unha prioridade polas primeiras, tendo as prestacións económicas un carácter subsidiario. Alén das prestacións económicas existen unhas axudas económicas que teñen carácter de subvencións cunha dobre función: facilitar apoios técnicos ou instrumentos para o normal desenvolvemento da vida ordinaria e a supresión de barreiras arquitectónicas.
Os aspectos positivos desta lei son que, en primeiro lugar, supón un trato de igualdade de oportunidades e de reforzo das políticas de conciliación da vida familiar e laboral, ademais implica unha rede pública de servizos de calidade e unha substitución do apoio informal o que xeraría un nicho de postos de traballo que cumpriría unha dobre función, paliar a cronicidade do desemprego e cubrir necesidades sociais desatentidas. Como inconvenientes, podemos destacar o elevado custo dos sistemas de servizos, aínda co copagamento do beneficiario.
Os profesionais deste ámbito deben facer unha valoración das necesidades básicas das persoas en situación de dependencia. Esta valoración é múltiple de xeito que abarca a valoración física, funcional, mental e social.
Definicións.
No ámbito da atención a persoas en situación de dependencia debemos saber cales son as necesidades humanas a partir dun enfoque global que inclúa aspectos biolóxicos, psicolóxicos e sociais.
Habemos de partir dunha serie de conceptos. En primeiro lugar, enténdese por necesidade a ausencia de medios para a subsistencia humana que precisa solución rápida por supoñer un risco para o normal desenvolvemento humano. Polo que temos tres tipos de necesidades: Fisiológicas, sociais e de autorrealización.
En segundo lugar, a independencia consiste no respecto á dignidade e aos dereitos humanos das persoas, que garanten a non-discriminación e igualdade de oportunidades para exercer a propia autonomía moral e física.
En terceiro lugar, segundo o artigo 2 da Lei 39/2006, a autonomía é a capacidade de controlar, afrontar e tomar, por propia iniciativa, decisións persoais acerca de como vivir de acordo coas normas e preferencias propias, así como de desenvolver as actividades básicas da vida diaria.
Utilízase o concepto de actividades de vida diaria ( AVD) para referirnos a aquelas que realizamos a diario e que nos permiten un certo grao de autonomía na nosa vida cotiá e vivir integrados na nosa contorna.
Por último, o concepto de dependencia vén contemplado en artigo 2 da lei mencionada anteriormente e defínese como o estado de carácter permanente en que se atopan as persoas que, por razóns derivadas da idade, a enfermidade ou a discapacidade, e ligadas á falta ou á perda de autonomía física, mental, intelectual ou sensorial, precisan da atención doutra ou outras persoas ou axudas importantes para realizar actividades básicas da vida diaria.
Aspecto social.
En todo caso, o grao de autonomía que poden adquirir as persoas con dependencia depende dunha serie de barreiras. Así pois, existen barreiras físicas, para a comunicación e a información, e barreiras psicolóxicas ou sociais.
As barreiras para a comunicación e a información son aquelas que están relacionadas coa linguaxe e coa dificultade de transmitir ou recibir información. Neste tipo de barreiras dáse unha falta de adaptación da maior parte dos medios de comunicación audiovisual ás necesidades das persoas con discapacidade sensorial auditiva ou visual.
As barreiras psicolóxicas e sociais divídense, á súa vez, en dous tipos. Por unha banda, as barreiras no acceso a bens e servizos que son aquelas que relacionadas co uso en igualdade de condicións de servizos públicos ou de acceso universal para o conxunto da poboación. Podemos ver no contexto do transporte público que non se dá unha igualdade de condicións para a súa goce, por exemplo. Doutra banda, temos as barreiras representadas polas actitudes negativas cara á diversidade funcional e a dependencia, é dicir, aqueles prexuízos estendidos na sociedade que marcan as relacións coas persoas con diversidade funcional ou dependencia. Por tanto, trátase de barreiras de tipo cultural cuxa modificación é lenta e require dunhas políticas sociais de sensibilización.
Persoas con discapacidade.
Respeto ás persoas con diversidade funcional, existen diferentes modelos para referirse ás causas dunha ou outra diversidade, e son: modelo de prescindencia, modelo rehabilitador e modelo social. As premisas fundamentais deste último modelo son que as causas da diversidade non son relixiosas nin científicas senón sociais e que non son as limitacións das persoas a causa do problema senón as limitacións da sociedade para prestar servizos e apoio que satisfagan as necesidades.
Desde este modelo social, sostense que o que poden achegar á sociedade as persoas con diversidade atópase relacionado coa inclusión e a aceptación da diferenza baseándose en que a vida dunha persoa con diversidade ten o mesmo sentido que a vida dunha persoa sen discapacidade, polo que gozan dos mesmos dereitos que todos os cidadáns. O modelo de diversidade expón que todas as persoas teñen un mesmo valor moral independentemente das súas capacidades ou discapacidades, por téñeno que ter garantidos os mesmos dereitos humanos.
As persoas con diversidade funcional precisan dunha serie de necesidades (médicas, de apoio persoal, educativas e formativas e sociais). Respeto a as necesidades sociais, estas podémolas agrupar noutra clasificación:
- Acceso a axudas sociais.
- Ámbito económico.
- Ámbito laboral. Medidas para a integración laboral.
- Relacións sociais.
Neste senso, un importante avance foi o de introducir a figura do/a asistente persoal, a cal proporciona soporte e apoio ás persoas que teñen algún tipo de diversidade funcional, baseándose no dereito de autodeterminación da persoas para que poidan tomar decisións libremente.
As persoas con diversidade funcional sofren de discriminación polos estereotipos existentes na cultura, por tanto, teñen unha serie de dificultades para a participación social activa e laboral. Ademais, en caso de ser muller dáse unha dobre discriminación, a de ter unha diversidade funcional e polo propio feito de ser muller vese consecuencias negativas na sociedade.
Sistema para a Autonomía e Atención á Dependencia.
O apoio social para unha persoa con dependencia é un factor significativo. Entendemos por apoio social o conxunto de recursos humanos e materiais cos que conta a familia e a persoa en situación de dependencia. Isto é fundamental para o benestar das persoa. Existen tres sistemas de apoio (natural ou informal, organizativo e formal ou profesional). Centrarémonos neste último ao ser aquel a o que se fai referencia na lei de dependencia. Esta establece prestacións, de servizos e económicas, de promoción da autonomía persoal e atención á dependencia e crea un novo sistema, o SAAD (Sistema para a Autonomía e Atención á Dependencia), o que implica unha maior forza a nivel xurídico e institucional.
O SAAD configúrase como un sistema integral con diversas medidas para a atención de persoas en situación de dependencia mediante unha acción coordinada entre as Administracións implicadas.
Este servizo debiera garantir as condicións básicas e a previsión de todos os niveis de protección a todas as persoas dependentes. Contribúe na mellor de vida dos cidadáns. O SAAD está integrado polos centros e servizos públicos das CCAA, entidades locais, centros de referencia estatal para a promoción da autonomía persoal e para a atención e coidado das situacións de dependencia, así como polo privados concertados debidamente acreditados. Os servizos que comprende son: Servizo de Atención Domiciliaria; Teleasistencia; Centros de día; Centros Residenciais.
Realidade da situación de dependencia.
O Estado de Benestar de España caracterízase por ser familista, isto é, os coidados familiares atópanse arraigados no costume español xa que existe unha preferencia por parte das persoas dependentes a recibir os coidados na súa contorna máis próxima. Por tanto, os servizos que se priorizan na Lei de Dependencia quedan nun segundo plano, mentres que as prestacións económicas cobran peso. Ademais, esta lei non protexe fronte ás dificultades ao redor das actividades instrumentais senón que se centra nas actividades básicas da vida diaria. É dicir, a definición de dependencia recollida pola lei en cuestión fai referencia ao carácter permanente da dependencia en relación coas actividades básicas da vida diaria pero non ten en conta actividades como o traballo, a educación ou o lecer.
En relación co maior peso das prestacións económicas, a familia ve reforzado o seu papel no ámbito dos coidados de longa duración como sustentadora principal de benestar. Ademais, a lei non aborda a empregada de fogar coidadora fomentando a súa permanencia na economía mergullada.
A familia aborda o coidado das persoas dependentes como unha responsabilidade, porén, dados os cambios demográficos e as novas condicións na estrutura social precisan dun Estado que contribúa ao labor dos coidados a través de axudas de carácter público.
A tendencia demográfica máis significativa do século XX e que continúa no actual é o envellecemento da poboación, o cal é considerado como un feito de transcendencia social que pide especial atención de políticos, profesionais e da cidadanía en xeral. Un dos principais motivos deste envellecemento é o aumento da esperanza de vida, así como a diminución da natalidade polos cambios culturais, como xa adiantamos anteriormente.
Malia que a constatación desta lei supón un avance en materia de servizos sociais ao recoñecer os mesmos como un dereito subxectivo e universal, dáse un incumprimento das expectativas da Lei de Dependencia en canto á priorización de ofrecer servizos públicos de calidade respeto a os coidados de longa duración, xa que se optou por primar as axudas a coidadores non profesionais, ás familias. É dicir, son as prestacións as que acabaron sendo protagonistas do sistema, no que as familias contan con escasos recursos para a cobertura de necesidades básicas nun contexto social e económico de crise, onde existen unhas limitacións laborais e unha escasa cobertura de rendas de inserción. Paralelamente, vén impoñendo un sistema de provisión privada, mercantil e lucrativo, onde o sector privado é un brazo instrumental do sector público.
 |
| Laura C. Vilches |
Iso operando os sistemas de atención á dependencia nun contexto de reestruturación dos Estados de Benestar, no que se acontecen tres problemas fundamentais: a accesibilidade ao sistema, a calidade do mesmo e a sustentabilidade financeira.
Observamos un aumento da demanda de servizos sociais por parte da poboación dependente, coincidindo coa crise dos sistemas de apoio formal, baseada nos cambios nas estruturas familiares, a incorporación das mulleres ao mercado laboral, entre outros factores, que indican a necesidade de revisar o sistema de atención, é dicir, os coidados a cargo da familia, e débese asegurar a prestación de servizos profesionalizada. Por tanto, están deben redefinirse os roles tradicionais da solidariedade familiar que caracteriza o modelo español.
Respeto a as persoas que non reciben prestación, aquilo do limbo de dependencia, indica que a aplicación da lexislación non leva a cabo como estaba previsto polos xestores públicos. Iso supón que se dean desigualdades á hora de acceder á prestación por dependencia. De tal maneira que persoas que teñen recoñecido o seu dereito quedan sen a cobertura do sistema nun período de tempo curto ou medio.
En Europa, os modelos de coidados de longa duración son considerados como universais, contidos no gasto e mixtos no que se refire á provisión. Baséanse no principio do dereito subxectivo pero o custo repártese entre o sector público e a persoa afectada.
Un dos elementos fundamentais da aplicación desta lei era o feito de que se formaría un xacemento de emprego importante xa que o colectivo das traballadoras domésticas é moi numeroso a nivel mundial e cada vez precísase unha maior profesionalización deste sector. Con todo, o servizo doméstico caracterizado por mulleres e, en moitas ocasións, inmigrantes, non se atopan dadas de alta na Seguridade Social, polo que gran parte do traballo é mergullado coas consecuencias que trae consigo.
Conclusión.
A Lei de Dependencia supón un avance en términos teóricos, porén é necesario levar á práctica o que recolle o papel. Precisamos os traslado de competencia de servizos sociais a sanidade, sendo ésta pública, universal e gratuita. É necesario un cambio de paradigma e revisión do Estado de Benestar no que intégrese á teoría feminista e coloque aos coidados no lugar que lle corresponden para encamiñarnos no sendeiro cara a unha sociedade onde a vida sitúese no centro con corresponsabilidade, a empatía e a xustiza social como valores superiores.
Bibliografía.
de Patto, R. M. G. (2007). Las prestaciones económicas a las personas en situación de dependencia. Temas laborales: Revista andaluza de trabajo y bienestar social, (89), 211-242.
Escuredo, B. (2007). Las políticas sociales de dependencia en españa: Contribuciones y consecuencias para los ancianos y sus cuidadores informales. Revista Española De Investigaciones Sociológicas (REIS), 119(1), 65-89.
Lorenzo, L. (2004). Consecuencias del envejecimiento de la población: el futuro de las pensiones. Indicadores sociales de España.
Martín, M. G., & Martín, P. G. G. (2014). La excepcionalidad de las prestaciones económicas frente a los Servicios tras los primeros años de implantación de la ley de dependencia. Trabajo social hoy, (72), 39-54.
Moreno, L., & Salido, O. (2008). Bienestar y políticas familiares en españa. Política y Sociedad, 44(2), 101-114.
Navarro, A. V. S., & Baena, P. C. (2008). Comentario sistemático a la Ley de Dependencia: Ley 39/2006, de 14 de diciembre, de promoción de la autonomía personal y atención a las personas en situación de dependencia y normas autonómicas.
Orrico, F. J. F. (2013). Recensión bibliográfica del libro Protección a las personas en situación de dependencia. Revista Costarricense de Psicología, 32(1), 77-82.
Pascual, M., Almarcha, A., Campello, L., & Cristóbal, P. (2001). Envejecimiento, natalidad y empleo: cambios demográficos del nuevo milenio. Cuadernos de trabajo social, (14), 163.
Pérez, J. A. T. (2006). Libro Blanco para las personas en situación de dependencia en España. Revista del Ministerio de Trabajo e Inmigración, (60), 47-56.
Rodríguez Cabrero, G. (2009). El desarrollo de la política social de promoción de la autonomía y atención a las personas en situación de dependencia en España (2007-2009). Gestión y Análisis de Políticas Públicas, 2, 33-58.
SOLÉ, M. L., ESCRISCHS, S. A., & GUERRERO, A. C. V. (2014). Características y necesidades de las personas en situación de dependencia Ediciones Paraninfo, SA.
Sorribas, Montserrat (2012). Organización de la atención a las personas en situación de dependencia Ediciones Altamar, SA.