A través dos seus artigos, Cristina Carrasco Bengoa nos propón unha alternativa á denominada economía ortodoxa para producir un cambio de paradigma. Dita proposta básease no discurso da economía feminista de poñer a vida no centro, desplazando o capital, mediante o concepto dos coidados e a súa repercusión no sistema económico actual.
A economía feminista é un dos enfoques heterodoxos que denuncia as desigualdades que provoca sistema económico capitalista actual pero ampliando a mirada e adoptando nos seus postulados e análisis o traballo doméstico e de coidados para abarcar as desigualdades entre homes e mulleres, pois este sistema peca dun sesgo andocéntrico que invisibiliza os traballos realizados por as mujeres fora do mercado laboral e desvaloriza os que se realizan en dito mercado. Polo tanto, a economía feminista pretende un cambio da realidade socio-económica para fomentar unha sociedade máis equitativa e vivible.
“La economía feminista cambia la perspectiva, flexibilizando y ampliando la mirada para incorporar la experiencia de las mujeres; lo que permite reformular conceptos centrales del análisis económico, desarrollar nuevos marcos analíticos y elaborar políticas públicas que den respuesta a la realidad de mujeres y hombres” (Carrasco, 2013, p. 42).
Desta forma, nos encontramos nunha sociedade onde se prima ao homo economicus, é decir, as relaciones laborais báseadas en términos monetarios son as únicas que están reguladas e recoñecidas, mentras que o que ocurre dentro do fogar enténdese como algo naturalizado pola sociedade.
O patrón común que a historia da economía segue é o do recoñecemento de todo aquelo que pode ser monetarizado, polo tanto a economía constítuese como un fluxo de bens e servizos con carácter mercantil, obviando por diferentes economistas o enfoque reproductivo e a súa influenza no sistema capitalista.
É neste sentido onde encuádrase a división sexual do traballo, concepto según o cal foméntase que as mulleres realicen aquelas funcións da esfera privada ou doméstica, primando un enfoque esencialista y bioloxicista que reclue ás mulleres para a realización de unha serie de funcións sociais axustadas a unha certa construcción da maternidade. Por outro lado, os varóns deben participar na esfera pública ou política como aquelos seres portadores da razón.
“[…] el objetivo genérico sea el cuidar a todas las personas, dar bienestar a la población; también existe un objetivo más específico propio de una sociedad patriarcal y es liberar de tiempo y responsabilidades familiares a los hombres adultos para que salgan a trabajar libres de restricciones al mercado, al espacio que tiene valor y reconocimiento social en una sociedad capitalista” (Carrasco, 2013, p. 50).
Así as cousas, o traballo realizado por as mujeres queda invisible, como pódese apreciar coa metáfora do iceberg, según a cal aquelos traballos invisibles sin remuneración e dereitos son o pilar e soporte da existencia do capital, dos mercados e Estados. É decir, os traballos de coidados son os fundamentos para a supervivencia do capitalismo.
Cabe mencionar que esta traxectoria da economía está resurxindo por causa dun sistema político báseado na liberalización da economía, é decir, os mercados son capaces de autorregularse por sí mesmos sen precisar a intervención do Estado e que susténtase no desenvolvemento de capacidades individuais, na doctrina da lei natural e na competitividade. Promovendo, ademáis, a reproducción social a través de mecanismos de reducción do gasto público en servizos básicos como a educación, sanidade, etc., o que provoca o regreso das mulleres ao ámbito doméstico. Todo esto contrario a concepto de xustiza social pois os costes e gastos son socializados polas familias, concretamente polas mulleres ao regresar ao fogar ao perder parte da súa autonomía e independencia económica por unha organización dos tempos cun carácter esencialista.
Así mesmo, os indicadores económicos ao uso nos impiden ver as distintas realidades entre diferentes colectivos de persoas. O caso do Producto Interior Bruto, aquel indicador polo cal mídese aa riqueza dun país, non incorpora ningunha variable de índole social senón que básease en términos monetarios deixando de lado o valor do traballo doméstico.
Cando dende o movemento feminista plántease este debate, a súa vez, xorde aa discusión de cómo denominar a este tipo de traballo, o cal foi unha tarefa complicada pois está sometida á perversión da linguaxe. É decir, a denominación de traballo de reproducción ou trabajo reproductivo leva implícita unha dicotomía pola que enfatízase en que existe unha dimensión patriarcal que separa os traballos productivos da esfera reproductiva, sen valorar as relacións existentes entre os mesmos, pois co prefixo “re-“, como un reflexo do productivo.
A coxuntura económica actual está inmersa nunha crise denominada “crise dos coidados” cuxas causas son a maior participación laboral da muller, o envellecemento demográfico, a caída da fecundidade e a escasa responsabilidade social masculina no ámbito privado. Como consecuencia de esta crise prodúcese a contratación de mulleres máis pobres e de otras etnias, polo tanto estamos falando de procesos de interseccionalidade nos coidados, exercidos por mulleres inmigrantes no que coñécese como a cadena mundial de coidados. Desta forma, os cuidados desvincúlanse de ser un dereito individual e unha responsabilidade colectiva da sociedade, contrario á teoría feminista, a cal aboga por unha responsabilidade social e política en torno xa non só á economía senón a un sistema no que todos sexamos capaces de vivir dunha forma equitativa.
“[…] quisiera destacar dos aspectos relevantes en torno al cuidado. El primero de ellos tiene que ver con las desigualdades entre las propias mujeres. Aunque la asignación del trabajo doméstico al sexo femenino sea universal y atraviesa todas las clases sociales, las condiciones en que se realiza el trabajo y la cantidad de trabajo a realizar –y, por tanto, la situación de las mujeres- es muy distinta dependiendo de la clase social o nivel de renta de cada hogar” (Carrasco, 2013, p. 50).
En definitiva, a economía feminista pon a vida no centro do sistema, como unha nova forma de entender a sociedade en aras de promover unha ruptura co capitalismo heteropatriarcal e fomentar a sostenibilidade, pois este sistema de acumulación de capital é contrario á estabilidade do medioambiente xa que provoca problemas ecolóxicos e novas formas de empobrecemento, como pode serla inmigración ambiental. Por outro lado, tamén é contrario aos coidados entendidos como o ámbito de “creación y recreación de vida” (Carrasco, 2017, p. 69), como aquel proceso de construcción social, de desarrollo das nosas identidades e persoalidades. Tamén é contrario á comunidade e á cohesión social así como ao Estado e a súa función de promover benestar.
Pese a todos estos inconvintes, tanto o capitalismo como o patriarcado, ambos sistemas de dominación que se fortalecen entre sí, conseguen enmascarar esta situación de desigualdade a través de certos mecanismos que son capaces de transformarse para poder perpetuarse no tempo.
Na outra cara da moeda nos encontramos coa teoría feminista que comprende que existe unha relación de interdependencia entre todos estos eslabóns, sendo a natureza e o traballo doméstico os pilares básicos de apoio do sistema económico capitalista actual. Polo tanto, o obxectivo da economía feminista é establecer un cambio de paradigma onde primen as persoas e as súas condicións de vida.
A teoría feminista na súa vertente económica proporciona-nos unha nova perspectiva para formular un novo paradigma, unha transformación da sociedade que consiga primar o benestar das persoas, podería decirse, fomentando unha protección social das persoas pola súa propia condición de cidadáns e non pola contribución que poidan realizar ou non no mercado de traballo. Pois este sistema ortodoxo reproduce valores sociais de carácter sexista.
“La visión que nos han enseñado siempre nos parece tan única que la primera reacción es decir que está al revés” (Carrasco, 2013, p. 42).
A propuesta da economía feminista precisa dun profundo debate con todos os actores sociais pois tras décadas de socialización no patriarcado coa influenza do capitalismo resulta difícil pensar nunha alternativa ou perspectiva diferente á que coñecemos. Ademáis, en moitos casos, certos autores dende a academia nos indican que a día de hoxe non existe unha alternativa ao capitalismo. Supoñemos que estos autores tamén se desvinculan dos coidados, en términos de contemplar outra visión económica, e da perspectiva de xénero en xeral.
Polo tanto, resulta complicado asimilar ou entender un mundo fora do que coñecemos pero dende a teoría e o movemento feminista nos proponen un concepto da economía más xusto e igualitario para a población no seu conxunto e para a sostenibilidade de noso entorno. Ademáis de valorar aquelos aspectos que aportan calidade e benestar a nosas vidas como son as relacións e os coidados, sen os cales no teríamos a base para ir máis alá. Valorando as aportacións de homes e mulleres por igual.
Todo esto atendiendo á diversidade, é decir, ás diferentes realidades e peculiaridades das persoas en distintas circunstancias e nos seus distintos entornos, simpre abogando polo cumplimento e respecto dos dereitos humáns.
Como comentábamos, é difícil asimilar un mundo diferente ao que coñecemos pero basta con ler literatura feminista e comparala coa realidade para comprender que nos encontramos atados a un sistema que ten o seu sustento en diferentes desigualdades sociais.
Son moitas as formas de sensibilizar e tomar conciencia para que o proceso de cambio se leve a cabo dende a sociedade civil, valorándonos como persoas en toda a súa diversidade e pluralidade e despoxarnos da alineación que produce un sistema productivo como o capitalista cambiando as formas de producir e de consumir, respectando os tempos da natureza.
Quizás sexa idóneo realizar unha comparativa entre o que coñecemos e naturalizamos como o normal con aquelo que nos propón o movemento feminista, o cal conseguiu moitos éxitos dende o seus comezos e realizados dende accións pacíficas, podemos decir que é un movmeento caracterizado por certa lentitude, porén, todas as vindicacións feministas foron conseguidas sen uso da violencia e a favor do debate interno e o diálogo entre as distintas institucións sociais. Por un lado, é un movemento infravalorado e con críticas despectivas e, aínda que pareza debilitado, continua con forza fomentando os seus ideais dende, cada vez máis, diferentes ámbitos, o que indica que unha boa parte da poboación acepta a lóxica do discurso feminista.
En definitiva, a economía feminista pretende un cambio de paradigma que modifique as situacións de desigualdade entre homes e mulleres así como aquelas outras desigualdades e inxustizas que se producen por un sistema económico que se fundamenta en infravalorar aos colectivos máis vulnerables da sociedade exercendo violencia sobre os mesmos. É unha responsabilidade colectiva concienciar acerca dos beneficios desta proposta e dialogar para perfeccionar os postulados dende o consenso.
Para saber más: